فرش زیلو, فرش سنتی میبد یزد

زیلو نوعی زیرانداز و کف‌پوش دست‌بافت است که با نخ بافته می‌شود و شباهت زیادی به حصیر دارد. این زیرانداز در برخی مناطق ایران استفاده می‌شود. زیلو هنر مردم میبد از شهرهای استان یزد است.  زیلو محصولی قدیمی و تاریخی است. ناصر خسرو در سفرنامه‌اش به ۵۰۰ کارگاه زیلوبافی اشاره می‌کند. میبد یکی ازمراکز عمدهٔ زیلوبافی بوده‌است تا چندسال قبل صدها خانوار ازمحل درآمدآن امرارمعاش می‌کردند. زیلوهرچند به ظاهر یک دستبافتهٔ نخی ساده است امابررسی فنون وتکنیک بافت آن نشان می‌دهد که غنای فرهنگی وفکر واندیشهٔ بارورشده‌ای درپس هرتاروپود آن خفته است. 

قداست و پاکی مهرابه ها به عنوان مکان های مقدس ، بر دوران اسلامی نیز تأثیر گذارد و طرح آن را برای عالی ترین و مقدس ترین مکان مسجد برگزیدند و آرایه های گوناگون که جملگی اصیل و کهن بودند ، آراستند و حتی در مساجد ایرانیان شیعی ، فرورفتگی در آن ایجاد کردند تا امام جماعت در پایین ترین سطح از نمازگزاران قرار گیرد. چرا که مؤمنان در مقابل آن به صف می شوند و رو به کعبه ، خانه خدا ، به نماز می ایستند . تکرار این طرح در فضاهای معماری مسجد( ایوان ها ، حیاط و… ) و همچنین بر کف پوش آن ، باید در این راستا ارزیابی گردد . این تشابهات و تأثیرپذیری ها وجود دارد ولی این محراب دیگر آن مهرابه های مهریان نیست . در ترکیب تازه ای قرار گرفته و معنایی دیگر یافته است.

طرح محرابی تنها در زیلو به کار برده نشده است. همان طور که ذکر گردید در معماری و سایر دست بافته ها نیز به کار رفته است .«نقشه ی محرابی در ایران به شکل های مختلف بافته شد .محراب را به شکل های گوناگون در آورده ،اطراف و درون آن را به صدها طریق آراسته اند .»در زیلو به دلیل نوع بافت و نقوش هندسی منتج از آن ، طرح محرابی به صورت هندسی بوده و آن تنوعی که در قالی ها و سایر دست بافته های با طرح محرابی مشاهده می شود، وجود ندارد.

نقوش به کار رفته در زیلوی طرح محرابی

نقش های به کار رفته در زیلو به دلیل نوع بافت آن ، بر اساس زمینه ی مربع ، کاملا” هندسی بوده و از ترکیب های اشکال آن بوجود آمده اند .بسیاری از این اشکال متنوع و ترکیب های گوناگونی که یافته اند ، دارای ریشه های کهنی هستند که در سایر آثار تاریخی و هنری می توان به فراوانی آنان را یافت . گروهی دیگر برگرفته از زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم منطقه بوده و گروهی نیز با عناوینی بومی و محلی که یافته اند ، به دور از مضامین کهن خود ، در قالب تعابیر و معانی تازه ای خود نمایی می کنند .ترکیب نقش مایه های موجود ، ساختاری منحصر به فرد به نقوش زیلو بخشیده و با نوع کاربری آن کاملا  منطبق است .

به جرأت می توان گفت که نقطه شروع اکثر نقوش و نقش مایه ها ، نقش چلیپا است . چلیپایی که در مرکز نقش شروع به حرکت در چهار جهت اصلی نموده و با حرکت های گوناگون خود اشکال متنوعی را به بوجود می آورد که در نهایت به هشت ضلعی منتهی می شوند .به عبارت دیگر مرکزیت مربعی وجود دارد که در سیر روند گسترش خود به هشت ضلعی تبدیل می شود .هشت ضلعی ازتوان و انرژی بیشتری نسبت به مربع برخوردار است چرا که از جنبش وحرکت دومربع بر یکدیگر بوجود می آید و خود مقدمه ای است برای تبدیل شدن به دایره.

ترکیب بندی نقوش در زیلوی طرح محرابی (صف)

« مقصود از ترکیب، کنار هم چیدن عناصر  و در مورد هنر نقش هایی است که در نهایت وحدت ایجاد کند . یگانگی ، هدف شکل و محتوای ترکیب است … نقش ها باید با یکدیگر سازگار و همجنس باشند … مناسب دیگر اجزاء کنار خود و زمینه کار باشند .» 

نقوش زیلو از امکانات ترکیب و هم نشینی فوق العاده ای برخوردارند. این موضوع سبب گردیده تا بافنده با سلیقه و نظر خود که ریشه در سنت های گذشته دارد ، دست به ابداع ترکیبات و سامان بندی های تازه ای در کارش بزند .ساختار نقوش به طوری است که به راحتی در کنار یکدیگر نشسته و به تکمیل هم می پردازند .عدم وجود یک طرح و نقشه ی از پیش تعیین شده در زیلو ، توان و سلیقه ی استادکار را در هر زیلو به چالش می کشاند .

در زیلوی طرح محرابی صف ، ترکیب بندی و آرایش نقوش از اهمیت خاصی برخوردار است . کاربرد این نوع زیلو ، استادکار را بر آن می دارد تا آن چه که در عملکرد زیلو مطرح است ، سوای زیر اندازی صرف ، را در نظر داشته و به طرح اندازی مشغول گردد . به بیان دیگر ضوابط و معیارهای ترتیب نقوش را طرح محرابی آن تعیین می کند . در این نوع زیلو مشخص نمودن جهت قبله اهمیت دارد لذا زیلو دارای سمت بالا ( به سوی قبله ) و پایین می شود . برای هر نماز گزار می بایست جای بر پا ایستادن ( قیام در نماز ) و سر بر مّهر نهادن ( سجده در نماز ) معین گردد . و چون ردیف هایی از محراب ها به موازات هم شکل می گیرند ، پس می تواند در هر ردیف نقشی جداگانه بیاندازد و یا بر هر محراب نقشی مجزا ببافد .ترکیب در زیلوی محرابی صف ، ساختاری بر اساس مربع دارد .

عبادت و نشانه ها در نقوش زیلوی طرح محرابی

در باره ی هر نقش و نشانه های هر یک از آن ها پیش از این بحث گردید . آن چه که در این بحث مورد نظر است ، انتخاب ، ترکیب و هم نشینی نقوش و شکل گیری بافت منقوش طرح محرابی صف در ارتباط با کاربری خاص آن در پوشش کف مسجد به عنوان محل عبادت و زیرانداز نمازگزار است .

گرچه خواندن نماز ، به عنوان نخستین عبادتی که در دین اسلام تشریع گردید ، در هر مکانی مباح می باشد لکن سزاوار است که در بهترین اماکن ،در مسجد برگزار شود ؛ به ویژه که تأکید بر برپایی نماز جماعت است . مسجد مکانی برای عبادت و ارتباط با خداست ، خانه ی خداست .خانه ی خدا مکان آرامش و اطمینان واظهار بندگی ست . خلوتی و سادگی می باید بر فضای مسجد حاکم باشد تا هر آن چه که انسان را از یاد خدا دور می سازد و از موانع حضور قلب هستند ،در معرض دید نباشند. توجه به زیلو به عنوان یک زیر انداز ساده و ارزان و با دوام در مسجد را از این زاویه باید دید که خود نشانه ای است بر پاکی و بی آلایشی و خضوع و خشوعی که در برابر خداوند ، مؤمن مسلمان باید داشته باشد و از شرایط نماز است. 

از دیگر شرایط مهم نماز ، غصبی نبودن و مباح بودن جایی است که در آن نماز خوانده می شود . زیرانداز مؤمن باید نشانه ای از این مساله بر خود داشته باشد تا نماز گزار سببی برای نگرانی از این بابت نداشته باشد .هر چند که درمسجد قرار داشتن خود نشانی از مباح بودن زیرانداز است ولی برای تأکید بیشتر ؛ زیلوی مسجد را با وقف نامه هایش مزین می کنندتا نمازگزار مطمئن باشد . کتیبه های زیلو نشانه ای است بر فراهم بودن این شرط از قبولی نماز .

انسان به هنگام نماز ، نباید به آسمان نگاه کند ( توضیح المسایل امام خمینی (ره) ) باید « چشم را کنترل کند و به اطراف نیندازد بلکه در حال قیام نظرش به محل سجده اش و در حال رکوع نگاهش به میان دو قدمش و در حال سجده  چشمش به طرف بینی و در حال تشهد بر دامنش بنگرد .» این ها جملگی برای از بین بردن موانع حضور قلب به هنگام نماز است . در نتیجه زیلویی که زیرانداز نمازگزار است باید منقوش به نقش هایی باشد تا خود به مانعی در راه حضور قلب مبدل نگردد . و می باید زمینه ای فراهم سازد تا به کمک نشانه های نقش شده ، مؤمن شرایط نماز را به جا آورده و آنگاه به نماز بایستد .

از مقدمات نماز ، استقبال ، یعنی رو به قبله بودن است . وجود محراب در مسجد ، نشانه ای ست برای مؤمن تا سمت و سوی قبله را در دسترس ببیند و بدان جهت به نماز بایستد . زیلوی طرح محراب نیز بر این مبنا طراحی شده که در اولین نگاه سمت قبله را برای نماز گزار مشخص کند ، نشانه ای برای به استقبال رفتن ، رو به یک سو بودن و همگی در یک جهت قرار داشتن. خود قبله نیز نشانه ای ست برای «اولین معبد و اولین مسجدی که برای عبادت خدای یگانه ساخته شد . مارا به تاریخ گذشته مربوط می کند : سنت ابراهیم و قبل از ابراهیم همه را به یاد آورید .»همان گونه که ایستادن رو به قبله ، « خود نوعی شکل دادن به عبادت »  است ، همین مساله خود سبب شکل بخشی به زیلوی طرح محرابی صف است ، به طوری که زیلوی مزبور را می توان انعکاسی از شکل نماز جماعت بر کف مسجد برشمرد ، تجسم عبادت دسته جمعی . و هنگام خلوتی مسجد نشانه ای از حضور جمعیت نمازگزار است .

از دیگر مقدمات نماز ، طهارت و پاکیزگی است ، هم از جنبه ی ظاهری و هم از جنبه ی باطنی . از امام صادق ( ع ) نقل است که فرمود : « هر گاه به در مسجد رسیدی پس باید بدانی که سلطان عظیم را قصد کرده ای که بر بساط و مجلس او قدم نمی گذارد مگر کسانی که پاک شده اند . » و چون روح عبادت تذکر است ، پس مؤمن مسلمان باید همیشه در تذکر این نکته باشد که «در حضور چه کسی می خواهم بایستم».نشانه های تذکرات این مطلب را در نقش هایی که در زیلو بررسی کردیم ، می توان یافت : شانه ( آراستگی ) ،ترازو ( تعادل و آرامش که به حضور قلب و پاکی باطنی مؤمن بر می گردد ) ، سرو ( وقار ) و گیاهان با برگ های افتاده رو به پایین ( خضوع ) و …

مساله ی دیگری که در باب نماز از اهمیت زیادی برخوردار است و پیامی درونی برای انسان به همراه دارد ، « نوعی وقت شناسی و تمرین احترام گزاردن به نظم زمانی و وقتی است » «نماز یک زنگ بیداری و یک هشدار در ساعات مختلف شبانه روز است . به انسان برنامه می دهد و از او تعهد می خواهد ، به روز و شبش معنا می دهد و از گذشت لحظه ها حساب می کشد .» این توجه به نظم در زندگی ( به ویژه در زمان ) که خود به نوعی باز تذکر است ، در نقوش زیلوی طرح محرابی صف به وضوح خود را به نمایش می گذارد و در برابر مؤمنی که نگاه بر زمین دارد ، تجسم می یابد .نظم ، سامان و آرامش به دنبال دارد ، فرصت تعقل و تمرکز بر آن را فراهم می سازد ، سدی است بر سر راه عجله و شتابزدگی ،که از موانع حضور قلب است . نظم ، نوعی تکرار آهنگی است با فواصل معین ، به مانند تپش قلب سالم ، گردش فصول ، چرخش کواکب و از همه مهمتر نماز و ذکر و تسبیح خداوند . ذکر یا به قولی نظمِ مکرر ، اطمینان و امنیت به همراه دارد ، نگرانی ها را دور می سازد ، حالت تقرب ایجاد می کند و پیام می رساندکه در حضور خداوند جای هیچ دلهره ای نیست . نظم و تکرار در نقوش زیلوی محرابی صف در زیر پای نمازگزاران از این منظر خود نشانه ای ست برای مؤمن مسلمان تا دریابد که بر چنین زمینه ای است که می توانی کمال یابی و عروج کنی ، « نماز نردبان مؤمن است »

در بررسی نقوش اشاره شد که زمینه هندسی پیدایی نقوش زیلو ، شکل مربع است و مابقی نقوش از دل این زمینه ی مربعی پدیدار می شوند . گفته شد که در زیلوهای محرابی صف ، نماز گزار به هنگام قیام پا بر مربع ها گذاشته و سر بر تیزی طرح که مشخص کننده ی قبله است ، می ساید . همچنین گفته شدکه تمامی نقش ها مسیری رو به گسترش دارند ، آن هم در تمامی جهات ، با تأکیدبر یک جهت خاص و به طوری که طرح محراب خود در مجموع حریمی است رو به سمتی مشخص ، همان سویی که در نماز مکرر آن را بر زبان می آوریم : « صراط المستقیم » .

انسان در نماز که بر زمین ( مربع ) به قیام ایستاده ، و رو به سوی خدای خود دارد و به عبادت و اظهار بندگی می پردازد ، در زندگی خود حرکتی را آغاز نموده که نهایتش ، کمال و آرامش و قرب است ، به بیان حدیث فوق الذکر ، به معراج رفتن است ، همچون سرو قامت افراشتن به نیت قرب است . انسان تا زنده است در نماز و عبادت خویش مدام از زمین که نشانه ی دنیای مادی و غفلت ست ،جدا شدن را تجربه می کند ، زوایای خشک و پابرجای آن را به جنبش وامی دارد تا حرکتی صعودی را سبب شود .این گونه است که زمینه ی مربعی نقوش زیلو مدام در تکاپوی تبدیل شدن به هشت ضلعی هستند و اشکال گوناگونی از هشت ضلعی را فراهم می سازند . لکن قادر به دایره گشتن نیستند چرا که حد ماهیتش چنین است . آن را برای کف مسجد بافته اند و مؤمن مسلمان بر آن می ایستد ، آن را بر زیر پاهای خود می اندازد و چشمان خود را بر غفلت هایش می بندد . ولی باید باشد تا سبب ساز عروج انسان گردد همان طور که برای رسیدن به دایره باید از هشت ضلعی عبور کرد .

انسان در محاصره جهات است : بالا و پایین ، چپ و راست ؛ مشرق و مغرب ، شمال و جنوب . میل هر آن چه که در طبیعت است به سوی این جهات است . ولی آیا خداوند به سوی خاصی نظر دارد ؟ مطمئنا” چنین نیست : « مشرق و مغرب هر دو ملک خداست پس به هر طرف رو کنید به سوی خدا روی آورده اید ، خدا به همه جا محیط است و به هر چیز داناست . » آن چه خدا می خواهد ، یک جهتی است .

در نقوش زیلو ی طرح محرابی صف ، ما با نقوشی مواجه می شویم که از نقطه ای شروع و به جهات اصلی گسترش می یابند و در اطراف خود مدام پیچیدگی هایی را شکل می بخشند . ولی در مجموع در بافتی وارد می شوند که جملگی رو به سوی قبله دارد .هم نشینی این نقوش در راستای یک جهتی شدن است . هشت پر ها و چلیپا های شکسته یِ مدام در حال چرخش ، توسط مربع ها محاط شده و بر جایی نشانده شده اند تا در راستای تیزی جهت نمای طرح محراب قرار گیرند .حرکت های رو به بالا و پایین نشان داده می شوند ( به ویژه در نشان دادن گل ها و گیاهان )ولی حرکت رونده به سوی اوج محراب محسوس تر است . روایتی از حضرت رسول ( ص ) رسیده است که می فرماید : « نماز بخوان نماز شخصی که وداع می کند ( آخرین نمازش می باشد ) وقتی شروع به نماز می کنی بگو این آخرین نماز من در دنیاست و چنین می باش مثل این که بهشت در برابرت و آتش زیر پایت و عزراییل پشت سرت و پیغمبران در سمت راستت و ملایکه در سمت چپ هستند و پروردگار از بالای سرت بر حالت آگاه است پس نگاه کن در برابر چه کسی ایستاده ای و با چه کسی مناجات می کنی و چه کسی به تو می نگرد . »

رنگ انتخاب شده برای زیلوهای طرح محرابی صف همان طور که اشاره شد دو رنگ آبی لاجوردی و سفید است . آبی لاجوردی در طول تاریخ همیشه برای مردم ایران کیفیتی روحانی و مذهبی داشته است .این رنگ انتقال دهنده ی روز به شب و شب به روز است . بستر و زمینه ای برای طلوع و غروب خورشید است ، لحظاتی که تقرب می آورد . سفید پاکی ، قداست و روحانیتی در خود نهفته دارد که هر گونه آلودگی و زشتی را سریع نمایان می سازد . سفید یادآور بهشت است. مؤمنان در بهشت سفیدرویند و شرابی سپید و روشن می آشامند.

این دو رنگ در کنار یکدیگر سبکی و خنکی به همراه دارند و یادآور روزهای آفتابی پس از باران در فصل بهار هستند : آسمان پاک و نیلگون با لکه های ابرهای متراکم و مدام در حال تغییر شکل ، زمانی که انسان بیشتر از هر وقت دیگر به آسمان می نگرد و احساس شادمانی و وجد دارد . به هنگام نماز این نمای رنگین از آبی لاجوردی و سفید بر زیر پای نمازگزار گسترده می شود تا با سبکبالی افزون تری از زمین و نیروی جاذبه اش ( غفلت هایش ) کنده شود . بارها از زبان مردم شنیده ایم که پس از نماز احساس سبکی می کنند.

سجاده فرش, فرش سجاده ای, فرش سجاده مسجدی, خرید فرش سجاده ای, فروش فرش سجاده ای, قیمت فرش سجاده ای, خرید سجاده فرش, فروش سجاده فرش, قیمت سجاده فرش, فرش محرابی, فرش مسجدی

فلسفه وجود نقش و نگار در فرش و سجاده فرش

 نقوش و طرحهای قالی و فرش سجاده ای نه تنها زینت‌بخش خانه‌ها و تالارهاست بلکه روایت‌کنندهٔ داستانها و افسانه‌های ملی و دربردارندهٔ هنر، فرهنگ، سنت و آداب و رسوم یک منطقه است. بطور کلی میتوان گفت که نقش و نگارهای فرش زبان گویای یک فرش است و بدون آنها فرش مرده است. نقش و نگارهای فرش در هر منطقه بیانگر مفاهیم و معانی از دل آن اقلیم و فرهنگ مردمانش است.

بخش یک : ماهیت نگاره‌ها

محیط اطراف ما را اشکال و طرحهای متفاوت دربر گرفته‌اند که هرکدام از آنها به طریقی مفهومی را دربر می‌گیرند و یا بیان‌کنندهٔ موضوعی خاص هستند. شکل، مفهومی است گسترده و بسیار فراگیر که هر مورد قابل تصوری را دربر میگیرد اعم از شکل ظاهری اجسام تا کلمات، ارقام، حروف و نشانه‌های مختلف که هرکدام به طریقی ذهن را متوجه مفهوم خاصی میکند. مثلاً کلمه «آب» که ذهن ما را متوجه سیال بودن، تشنگی، جاری بودن … میکند و یا شکل دایره که مفهوم کامل بودن، بسته بودن و … را دربر دارد. به طور کلی میتوان گفت که هر شکل نشانه‌ای است، نشانه‌ای که مفهومی جدا را زنده میکند. نشانه‌ها بر دو گونه‌اند؛ نمادین و غیرنمادین. زمانی که می‌خواهیم مفهوم «درخت» را نشان دهیم می‌توانیم آنرا با کلمهٔ درخت و با نشان و شکل خاص آن ‡ مشخص کنیم، اما آیا مفهوم عشق، دوستی، تفکر و از این دست را که جنبه بیرونی ندارند را میتوان با نشانه مفهوم کرد؟ اینجاست که «نماد» به کمک ما می‌شتابد و عشق را مفهوم میکند. نمادها کار را برای نشان دادن مفاهیم و معانی انتزاعی آسان می کند. نمادها هم می تواند فرهنگی و هم جهانی باشد.

پروفسور گوستاویونگ در کتاب «انسان و سمبولهایش» می‌نویسد: «وقتی انسان برای گنجانیدن بعضی مفهوم‌ها در نشانه با مشکل روبرو شد، دست به دامن نماد میگردد چرا که نماد قدرت بیان او را افزایش می‌دهد.» نشانه‌ها اشکالی هستند قراردادی که انسان در طول تاریخ بوجود آورده است.

نشان H حرف هشتم از حروف لاتین است که در هر کلمه ای نقش خاصی را ایفا می‌کند، اینکه چرا این شکل و نشانه به عنوان حرف هشتم حروف لاتین انتخاب و قرار داده شده، معلوم نیست، مهم آنست که ما در طول تاریخ گذشته آنرا از گذشتگان گرفته و پذیرفته‌ایم.

نشانه‌ها به سبب اینکه بیانگر شکل ظاهری اجسام هستند، معمولاً در تمامی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها مفهومی مشترک را بیان می‌کنند ولی نماد چون ریشه در فرهنگ و ذهن مشترک یک تمدن دارد در هر فرهنگی دارای معنا و مفهوم خاصی است و اگر برخی نمادها در فرهنگ‌های مختلف معنای مشترک دارند به علت نقطه اشتراک بودن آن مفهوم در آن فرهنگ‌ها می‌باشد. به عنوان مثال «اژدها» در فرهنگ ایرانی نماد شیطان و روح پلید است و در فرهنگ چینی‌ها نمادی مقدس و مظهر قدرت و پاکی است.

از طرفی «بته جقه» هم نماد ماهی است و هم نماد سرو خمیده، پس میتوان گفت که بته محل تلاقی دو فرهنگ مختلف است. نماد زبان گویای هر فرهنگ و تمدن است که ریشه در تاریخ آن تمدن دارد.

بخش دو: اولین طرحها

با بررسی طرحها و نقوش پیدا شده در غارهای متعلق به ماقبل تاریخ پی به ذوق و فطرت هنرمندانهٔ انسانهای اولیه می‌بریم که اکثراً با تقلید از طبیعت و محیط اطراف و با کمک فطرت ناخودآگاه خود نقوش بدیع و انتزاعی آفریده‌اند. این طرحها بیشتر جنبه آیینی داشته و ارضاءکننده فطرت پرستشگر انسان می‌باشد که در نقاشیهای خود با یاری گرفتن از نیرویی غیبی سعی در غلبه بر طبیعت و دشمنان خود دارد، کشیدن تصاویری که در آنها حیواناتی را نشان میدهد که به وسیله انسانها شکار میشوند نشان از آن دارد که خود را برتر و قویتر از دیگر مخلوقات نشان دهد. در طرحهایی که انسان‌های اولیه از خود بجای گذاشته‌اند نشانی از جنبه تزیینی و زیباشناسانه نمی‌بینیم و این بعدها در مسیر هدف هنرمند قرار گرفت.

انسان در وهله اول جنبه کاربردی را مدنظر قرار داد و طراحی را به عنوان وسیله ای برای بیان افکار، اندیشه‌ها، آداب و مذاهب خود بکار برد. طراحی وسیله ای شد برای ارتباط بین انسانها که در مسیر تکاملی خود، منجر به اختراع خط شد. طراحی زبانی است زنده که عواطف و روحیات درونی هنرمند را عیان میکند و به او این امکان را میدهد که به راحتی با دیگر انسانها ارتباط برقرار کند. انسان طرحهایش را بر در و دیوار غارها و بعد بر روی بیشتر دست‌ساخته‌های خود اعم از سفال، ابزار و وسایل زندگی و نیز بر روی فرشها و سجاده فرش ها و زیراندازهایش حک کرد و به این طریق در دنیایی از طرح و نقش غوطه‌ور شد، دنیایی پر از طرحها و رنگهای متفاوت.

سجاده فرش, فرش سجاده مسجدی , فرش سجاده ای, فرش محرابی, فرش مسجدی, فرش تشریفاتی, خرید فرش سجاده ای, فروش فرش سجاده ای, قیمت فرش سجاده ای